روش های تهیه مواد دارویی گیاهی برای مصرف

گیاهان دارویی یا داروهای خام گیاهی به اشکال مختلف به صورت فرآورده هایی مانند دم کرده،جوشانده،تنتور،شربت ها،ضمادها و سایر فرآورده های دارویی قابل استفاده هستند.وسایل مورد نیاز برای ساخت فراورده های گیاهی دارویی شامل:چاقو،قاشق اسپاتول(کفگیر مانند)ماهی تابه،قوری استیل،لعابی یا شیشه ای،الک های نایلونی و پلاستیکی،دستگاه فشار یا عصاره گیر مواد گیاهی،ترازوی دقیق الکترونیکی،آون(خشک کن) و ظرف های شیشه ای یا پلاستیکی تیره رنگ با دهانه تنگ و گشاد به ابعاد کوچک و بزرگ و غیره هستند.از ظرف های آلومینیمی که بالقوه سمی اند و به راحتی جذب گیاه می شوند به هیچ وجه نباید استفاده کرد.روش و شرایط نگهداری فراورده های دارویی گیاهی به منظور جلوگیری از کاهش خواص دارویی آنها حائز اهمیت است.دم کرده ها به صورت تازه و جوشانده ها برای مصرف حداکثر تا 48ساعت به شرطی که در محل خنک نگهداری شوند،قابل مصرف هستند.تنتور وسایر فرآورده ها مانند شربت و اسانس به مدت چند ماه در ظرف های شیشه ای تیره و در محل خنک و پماده ها،کرم ها و کپسول ها در ظرف های شیشه ای یا پلاستیکی تیره رنگ و استاندارد قابل نهداری هستند.تمامی وسایل مورد نیاز ساخت فراورده های گیاهی می بایست حداقل به مدت 30 دقیقه در محلول استریل کننده قرار داده و پس از آغشته شدن به محلول به دقت آبکشی شده و در آون خشک شوند.

تهیه این فراورده دارویی با استفاده از قسمت های ظریف و تازه اندام های گیاهی چون برگ،گل یا اجزای خشک و برداشت شده امکان پذیر است.آب در حا جوش را برداشته و به قوری یا فنجان دارای بخش های خرد شده و یا قطعه شده مواد طبیعی گیاهی اضافه کرده و با قرار دادن در پوش یا نعلبکی بر روی آنها پس از 10 دقیقه دم کرده شده صاف و میل شود.این فراورده دارای یک یا چند گیاه به مقدار 20گرم گیاه خشک(حجم یک قاشق مرباخوری حدود 2-3گرم ماده خشک گیاهی است)یا 30گرم گیاه تازه در 500میلی لیتر آب است که برای تهیه یک دوز مصرفی به کار می رود.دم کرده ها به صورت سرد یا گرم نوشیده می شوند.

دم کرده های روغنی

این روش تهیه مواد دارویی گیاهی سبب تسهیل در استخراج ترکیبات محلول در چربی گیاهان می شود،که به دو روش داغ به کمک حرارت ملایم و سرد به وسیله نور خورشید انجام می گیرد.هر دو نوع فرآورده برای مصارف خارجی به عنوان روغن ماساژ(مالیدنی)یا به صورت افزودنی به کرم ها وپمادها قابل استفاده هستند.دمکرده های روغنی داغ با مخلوط کردن مواد خرد شده گیاهی و روغن مایع(روغن های خوراکی مانند افتابگردان،زیتون و غیره) در یک ظرف شیشه ای و حرارت دادن ملایم انها به طور غیر مستقیم برای 2-3 ساعت اماده خواهند شد.پس از سرد شدن روغن و مواد گیاهی همراه،آنها را با دستگاه عصاره گیر فشرده سپس صاف کرده و مایع حاصل را درون بطری های شیشه ای تیره رنگ و تمیز نگهداری می کنند.در دم کرده های روغنی سرد مواد گیاهی همراه روغن را در ظرف شیشه ای درپوش دار ریخته پس از تکان دادن بطری را به مدت4-6 هفته در معرض نور خورشید قرار می دهند.در این روش فراوری 250گرم گیاه خشک یا 500گرم گیاه تازه در 750 میلی لیتر روغن مایع خوراکی مخلوط و به روش سرد یا داغ آماده می شود.

جوشانده ها

تهیه جوشانده از اجزایی چون ریشه،پوست تنه،ترکه،میوه و بذر در مقایسه با روش دم کردنی مناسب تر است.در این روش 20 گرم گیاه خشک یا 40 گرم گیاه تازه (مخلوط چند گیاه)همراه با 750میلی لیتر آب سرد در داخل ظرفی ریخته و آن را بر روی شعله کم اجاق به مدت 20-30دقیقه قرار داده تا جوش امده و حجم مایع باقیمانده درون ظرف به دو سوم حجم اولیه خود(500 میلی لیتر)برسد.سپس جوشانده سرد و صاف شده را در داخل ظرف شیشه ای مناسب و درپوش دار ریخته و در محل خنک نگهداری کنید.جوشانده ها به صورت گرم و سرد میل می شود و مقدار تهیه شده برای مصارف سه دوز برای همان روز کفایت می کند.جوشانده ها و دم کردهها را می بایست تازه و روزانه تهیه کرد.

تنتورها

در برخی مواقع به جای دم کرده ها و جوشانده ها از شربت های ساخته شده از تنتور استفاده می شود.در این روش 500گرم عسل یا شکر تصفیه نشده را در 250میلی لیتر آب مخلوط کرده و به آرامی حرارت می دهند تا تمامی شکر و عسل حل شود و محلول قوام یابد.پس از سرد شدن یک تا سه قسمت تنتور با سه قسمت شربت مخلوط شده را در داخل بطری استریل با درپوش چوب پنبه ای ریخته و در محل خنک نگهداری می کنند.

تهیه شربت از مواد طبیعی گیاهی،شامل استخراج همه ترکیبات سلول زنده بدون تغییر در آنها در یک محلول آبکی و کمی اسیدی است.در ساخت شربت ها از ترکیب نسبت های برابر دم کرده ها یا جوشانده های گیاهی به همراه عسل و شکر تصفیه نشده،به کمک حرارت دادن به مدت طولانی استفاده می شود(از عسل یا شکر به عنوان عامل محافظت کننده و یا طعم دهنده برای قابل پذیرش تر شدن طعم نامطبوع داروهای گیاهی به ویژه برای اطفال استفاده می شود.).دوز قابل مصرف شربت ها 5-10میلی لیتر(2-1 قاشق مرباخوری)سه بار در روز است.

کرم ها

در ساخت کرم ها مخلوطی از روغن یا چربی(یک امولسیون)به همراه آب تهیه می شود به این صورت که ماده امولسیون کننده(از داروخانه ها قابل تهیه است) را در یک ظرف شیشه ای نسوز(پیرکس)با حرارت غیر مستقیم ذوب کرده،سپس مقداری گلیسیرین،اب و مواد گیاهی(به 150گرم ماده امولسیون کننده،75گرم گلیسیرین،80میلی لیتر اب و 30گرم گیاه خشک یا 75گرم گیاه تازه می شود)در هنگام هم زدن به آن اضافه کرده و به مدت سه ساعت به آرامی حرارت می دهند.سپس مخلوط حاصل را به آهستگی صاف کرده و به طور پیوسته هم زده تا به طور کامل سرد شده و قوام یابد.آنگاه با یک کاردک در ظرف شیشه ای تیره رنگ و درپوش دار ریخته و در یخچال نگهداری می کنند تا فاسد نشود.کرم ها از روغن ها و چربی ها سریع تر فاسد می شوند،بنابراین افزودن چند قطره تنتور"بنزوئین"به عنوان نگه دارنده به ان ها توصیه می شود.کرم ها به راحتی جذب پوست شده و افزودن بر امکان تعریق و تنفس پوست سبب خنکی و نرمی ان می شوند.کرم ها در محل اسیب دیده روزانه2-3بار و با ماساژ ارام قابل توصیه هستند.

پمادها

پمادها بر خلاف کرم ها فاقد آب هستند.در تهیه پمادها مقداری وازلین یا پارافین نرم را در ظرف شیشه ای ریخته سپس مواد گیاهی نرم یا خرد شده را اضافه کرده و به طور مرتب در حرارت غیرمستقیم به ارامی بهم می زنند(مخلوط 500گرم وازلین یا پارافین نرم با 60گرم گیاه خشک یا 150گرم گیاه تازه از یک یا چند گیاه).مواد گیاهی مخلوط و داغ شده را با فشردن و صاف کردن بی درنگ درون ظرف های شیشه ای تمیز ریخته،پس از خنک شدن و گذاشتن درپوش انها را در یخچال نگهداری می کنند.

ضماد ها یا مرهم ها

به مخلوطی از مواد گیاهی تازه،خشک یا پودر شده که به طور مستقیم بر روی عضو اسیب دیده بدن قرار می دهند ضماد(مرهم)گفته می شود.ضمادها آرام بخش دردهای عصبی،عضلانی،رگ به رگ شدن،شکستگی استخوان ها،همچنین برای خارج ساختن چرک از زخم های عفونی یا سوختگی استفاده می شوند.در این روش مواد گیاهی را به مدت 2 دقیقه به اهستگی حرارت داده و مایعات اضافی ان را با فشار دادن خارج می کند.سپس مقداری روغن روی موضع مالیده(برای جلوگیری از چسبیدن مواد گیاهی به محل زخم یا اسیب دیده) و مواد گیاهی داغ یا گرم را روی ان قرار میدهند و سپس به کمک باند یا گاز استریل عضو اسیب دیده را به مدت 3 ساعت پانسمان می کنند.مرهم تازه تهیه شده را دو تا سه ساعت به دفعات می توان استفاده کرد.

لوسیون و کمپرس

در این روش ها،مواد گیاهی ابکی مانند دم کرده ها،جوشانده ها یا تنتورهای رقیق شده،برای حمام کردن التهابات یا تحریک های پوستی به عنوان لوسیون به کاربرده می شوند(500میلی لیتر دم کرده،جوشانده و یا 25میلی لیتر تنتور در 500میلی لیتر اب به کار می رود).کمپرس ها در واقع پارچه های تمیز خیسانده شده در لوسیون ها هستند که به دو ورت گرم و سرد روی موضع قرار داده می شوند.این دو فراورده گیاهی برای بهبود درد،تورم،کوفتگی،سردرد و کاهش تب به صورت موضعی بسیار موثر بوده و به منظور کارایی بهتر،می بایست به دفعات تعوی شوند.برای جلوگیری از چسبیدن کمپرس می توان کمی روفن روی موضع مالیده و پارچه اغشته به لوسیون تازه را به خوبی ابگیری کرده و به مدت یک ساعت روی ان قرار داد.لوسیون ها در بطری های دربپوش دار،استرلیزه به مدت دو روز داخل یخچال قابل نگهداری هستند.

سایر فرآورده های دارویی

دیگر فراورده های گیاهی دارویی که در تسکسن موضعی مناسب هستند،عبارتند از:بخورها[i] که در رفع ناراحتی های تنفس موثرند.در تهیه ان ها از یک لیتر اب جوشیده با 5-10قطره اسانس یا 25میلی لیتر دم کرده گیاهی،در داخل ظرفی بزرگ ریخته و به مدت ده دقیقه بخور می دهند.دهان شویه و غرغره کن ها[ii] بر روی غشای مخاطی دهان و گلو اثار ارام بخشی دارند.دهان شویه ها از دم کرده یا جوشانده یا تنتور رقیق(5میلی لیتر تنتور در 100میلی لیتر اب داغ)ساخته می شوند.شیاف ها[iii]برای درمان بیماری های دستگاه گوارشی و تناسلی مورد استفاده قرار می گیرند.حمام های دارویی[iv]روشی مناسب برای تسکین دردهای دست و پا و گرفتگی سینوس هاست.برای این منظور از رقیق کردن 500میلی لیتر دم کرده یا 5-10 قطره اسانس استفاده می شود.روغن های فرار یا اسانس ها نیز برای تسکین دردهای خفیف و یا استرس ها مفید هستند.ار ان جا که اسانس ها موجب تحریک پوستی می شوند پیش از مصرف باید به کمک روغن رقیق شوند،5-10قطره اسانس در کمی روغن بادام برای ماساژ ارام پوست،مفید است.خیسانده های سرد[v]مایعاتی هستند که با مخلوط مواد گیاهی در اب سرد به مدت یک شبانه روز اماده می شوند.برای این منظور 25گرم مواد گیاهی در 500میلی لیتر اب سرد خیسانده و پس از یک شبانه روز ان را صاف و مصرف می کنند.این روش تهیه در برخی مواد گیاهی که ماده موثر ان ها بر اثر حرارت تجزیه می شوند(مانند دم کرده ها جوشانده ها)مناسب تر است.اب تازه گیاهان(افشره ها)[vi]با دستگاه ابمیوه گیری فشرده شده و به صورت خوراکی یا موضعی کاربرده می شوند.

منبع:مجنون حسینی،ن.دوازده امامی،س.1386.زراعت و تولید برخی گیاهان دارویی و ادویه ای.انتشارات دانشگاه تهران